اخلاق حرفه‌اي در پزشکی

تاریخچه
علم اخلاق سابقه ای 2500 ساله در فرهنگ رومی یونانی دارد که تحت تاثیر فرهنگ یونانی و تمدن شرقی نیز بوده است. پزشکان آن زمان فلسفه و حکمت را باهم می آموختند و به همین خاطر اخلاق با فلسفه پیوندی ناگسستنی دارد. لوح حمورابی حاکم بابل مربوط به 1727 سال قبل از میلاد مسیح است و به مسایل اخلاقی و انتظامی اشاره دارد. متن سوگند نامه بقراط بعنوان یک سند معتبر مربوط به آن زمان است. (بقراط 450 – 380) درسوگند نامه بقراط بر رازداری، پرهیز از سقط، تجویز داروهای کشنده و واگذاری بیماران سنگ دار به اهل فن تاکید شده است. در ایران نیز در عهد زرتشتیان، سقط، بارداری نا مشروع و خطاهای پزشکی مهم تلقی شده وموبدان زرتشتی مسئول رسیدگی به حسن انجام خلاق پزشکی بودند. بعد از اسلام، مجوسی اهوازی (318-384 هجری ق) درپند نامه معروف خود به مسایل اخلاقی اشاره دارد.کتاب کامل الصناعه الطبیب هم از اوست. زکریای رازی، علی بن ربن طبری (استاد رازی)، ابن سینا، جرجانی، الرهاوی، نظامی (مقاله چهارم از چهار مقاله) همگی اشارات اخلاق پزشکی دارند.

اخلاق پزشکی؛ علمی است که موضوع آن بررسی مجموعه آداب و رفتار پسندیده و ناپسندی است که صاحبان مشاغل پزشکی باید به آن توجه نمایند.

تعاریف دیگر اخلاق پزشکی

اخلاق پزشکی، اخلاق در عرصه عمل پزشکی است.

اخلاق پزشکی، اخلاقی حرفه ای است که اصول اخلاقی را در فضای خاص حرفه پزشکی مطرح میکند.
اخلاق پزشکی سنتی، مبتنی بر امر و نهی بود ولی اخلاق پزشکی مدرن و معاصر، اخلاق کاربردی است.

موضوعات
برخی از موضوعات مطرح در اخلاق حرفه ای پزشکی عبارتند از:
- رضایت بیمار
- حقیقت گویی و رازداری
- توجه به ارتباط با همکاران
- توجه به اعتقادات بیماران
- کاهش روابط مالی بین بیمار و پزشک

رضایت
رضایت باید بر مبنای اتونومی است.
رضایت باید با ارایه اطلاع کافی به بیمار همراه باشد.
برای ارایه رضایت از دیدگاه اخلاقی، بیمارباید شرایط زیر را داشته باشد:
1- آگاهی کافی
2- صلاحیت برای ارایه رضایت
3- تصمیم گیری داوطلبانه

حقیقت گویی و راز داری
حقیقت گویی برای حفظ مناسبات پزشک و بیمار است.
راز داری از نظر اخلاق پزشکی نسبی است.
در اخلاق پزشکی مدرن، راز یک امانت است.
راز حرفه ای از دیدگاه اخلاقی هنگام موارد زیر قابل افشا است:
1- حفظ مصالح جامعه
2- حفظ مصالح بیمار
3- ملاحظات قانونی

مباحث اخلاق پزشکی نوین
برخی از مهمترین مباحث اخلاق پزشکی نوین عبارتند از:
- فلسفه اخلاق پزشکی
- ارتباط های حرفه ای درطب
- جسم انسان دراخلاق پزشکی
- مباحث اخلاق پزشکی قبل از تولد
- مباحث اخلاق پزشکی درکودکان
- اخلاق پزشکی در پیوند اعضاء وبافتها
- خاتمه حیات انسانی
- بیوتکنولوژی و اخلاق پزشکی
- مسایل اخلاق پزشکی در ختم بارداری
- اخلاق در بیماران روانی
- سالمندی، دمانس و اخلاق پزشکی
- اخلاق و آموزش
- اخلاق و پژوهش
- قانون، طب و اخلاق پزشکی
اخلاق پزشکی دانشی میان رشته ای است که موضوع آن مسائل و مباحث اخلاقی در حوزه ی علوم پزشکی است.

این مسائل و مباحث در شاخه های مختلف علوم پزشکی به عنوان حرفه، پژوهشهای پزشکی و سیاستگذاری نظام سلامت مطرح هستند .

محتوای این مباحث از رشته های گوناگون دانش و معرفت بشری به اخلاق پزشکی وارد شده و در شکل گیری این حوزه از دانش دخیل بوده اند. در این میان، فلسفه اخلاق، حقوق، الهیات، فقه، ادبیات، جامعه شناسی، روان شناسی، اقتصاد و تاریخ تاثیر و نقش بیشتریداشته اند.

برخی مسائل و پرسشها در حوزه اخلاق پزشکی سابقه ای دیرینه دارند و در متون کهن پزشکی نیز مورد توجه و بحث قرار گرفته اند مثل سقط جنین و رابطه پزشک و بیمار. برخی دیگر به دنبال پزشکی مدرن پدید آمده اند و از توانایی ها و امکانات بی سابقه ای که دانش و فناوری پزشکی نوین پیش روی بشر قرار داده ناشی می شوند مثل پیوند اعضاء و استفاده از سلولهای بنیادی در معالجه و درمان .

از جمله مباحث اخلاق پزشکی می توان مسائل اخلاقی در بیماران پایان حیات ، اخلاق در پژوهشهای پزشکی، وظایف و مسئولیتهای پزشک، حقوق و نقش بیمار در تصمیم گیریهای پزشکی، فایده رساندن و زیان وارد نکردن، مباحث حقوقی و اخلاقی در پیوند اعضاء، عدالت در توزیع منابع، رضایت آگاهانه، اتانازی، سلامت و بیماری، مفهوم شخص ، شاٌن و کرامت انسانی، شاٌن اخلاقی(Moral status)، مسائل اخلاقی در باروری و ناباروری، کمیته های اخلاق در پژوهش، مرگ مغزی و شاخص های آن، شبیه سازی انسان، اهلیت (Competence) و راه های تعیین آن، رهیافت مبتنی بر اصول، رهیافت مبتنی بر موارد الگو (Casuistry)، رهیافت مبتنی بر نتایج (Consequentialism)، رهیافت مبتنی بر روایت(Narrativism) رهیافت مبتنی بر مراقبت، پژوهش روی حیوانات، رهیافت وظیفه گرا، اخلاق در سیاستگذاری و تخصیص منابع محدود را نام برد.

رفتارشایسته با بیمار

بر پزشکان لازم است که از پی آمدهای مستقیم اخلاق و رفتار خود با بیماران آگاه باشند. اخلاق نیک و رفتار شایسته آنها، امید، آرامش و اطمینان خاطر به بیمار می بخشد و به او کمک می کند تا هر چه زودتر بهبودی خود را به دست آورد. در مقابل، رفتار نامناسب آنها آثار ناگواری بر روح و جسم بیمار بر جا می گذارد. برای مثال، فرق گذاشتن میان بیماران، احساس سرخوردگی، ناامنی، نگرانی و ترس را در وجود آنها شکل می دهد. ازاین رو، بسیار تأکید می شود که پزشکان بکوشند با همه بیماران اعم از آشنا و غریب، ثروتمند و فقیر و مسلمان و غیر مسلمان، یکسان رفتار کنند.

استادان و مربیان درس اخلاق در دانشگاه ها نیز باید با استفاده از آیه ها، روایت ها، بیان گفتار و کردار بزرگان و یادآوری روش طبیبان و حکیمان برجسته دوره های گذشته و نیز با در اختیار گذاشتن تجربه های ارزشمند خود، در این باره، دانشجویان پزشکی را از مقام و منزلت بیماران آگاه سازند. همچنین ثواب و سعادت نشستن بر بالین بیمار و رسیدگی خالصانه به روح وجسم بیماران را برای آنها تبیین کنند تا از همان نخستین روزهای ادای وظیفه پزشکی خود، رفتار درست و انسانی پزشک با بیمار به طور اصولی شکل بگیرد.

روایت های بسیاری درباره توجه ویژه خداوند به بیماران و سفارش به عیادت کردن از بیماران و برشماری ثواب رسیدگی به آنها، از پیشوایان دینی ما نقل شده است. از جمله این حدیث نبوی است:

در روز قیامت، خداوند متعال بعضی از بندگان را توبیخ و سرزنش می کند

و می فرماید: «بنده من! وقتی بیمار شدم، چرا به عبادت من نیامدی؟» بنده عرض می کند: پروردگارا! تو منزه از آنی که بیمار شوی. خداوند در جواب می فرماید: «برادر مسلمان تو بیمار شد، چرا او را عیادت نکردی؟ به عزت و جلالم سوگند، اگر به عیادت او می رفتی، مرا نزد او می یافتی و نیازهای تو را برآورده می کردم».

از این حدیث درمی یابیم، احترام فرد بیمار تا آن جاست که خداوند، بیماری او را به خود نسبت می دهد و می گوید: من بیمار بودم و به عیادت من نیامدی. در حدیث دیگری درباره ارزشمندی مقام بیمار آمده است: «دعای بیماران در حق عیادت کنندگان، مستجاب است».

پیام متن:

1. رفتار شایسته پزشک با بیمار، آثار مثبت و رفتار ناشایست پزشک با بیمار، آثار منفی بر جسم و روح او می گذارد.

2. با بیمار باید محترمانه رفتار کرد؛ زیرا خداوند، حفظ حرمت بیمار را همانند حفظ حرمت خود می داند.

پزشک و ایثار

ایثار، یکی از والاترین فضیلت های اخلاقی است که خداوند انسان را به رعایت همواره آن سفارش کرده است تا در نتیجه آن، فرد ایثارگر به سود سرشار معنوی دست یابد. در قرآن کریم نیز تأکید شده است که از بهترین و دوست داشتنی ترین چیزهایی که در اختیار دارید، ایثار و انفاق کنید.

ایثار مانند دیگر کارهای نیک، به آدمی نشاط و آرامش وصف ناپذیری می بخشد و سلامت روح و جسم او را تضمین می کند. همچنان که ثابت شده است بسیاری از بیماری های جسمی، از جمله افسردگی، اضطراب، اندوه و ناراحتی، به از برخی بیماری های روحی و اخلاقی چون تکبر، حسد، مکر و حیله و دروغ سرچشمه می گیرد.

ایثار، در حقیقت نوعی واقع نگری و دور اندیشی است؛ تدبیری که انسان های خردمند برای سعادت در زندگی جاوید آخرت به آن روی می آورند. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید: «آن را که پیش می فرستی، برای تو اندوخته شود و آنچه را باقی می گذاری، سودش به دیگران می رسد».

ایثار از نگاهی دیگر، قدردانی و شکرگذاری از خداوند است. بنابراین، شایسته است همه مردم، به ویژه پزشکان که خداوند به آنها سلامتی، علم، ثروت و موفقیت اجتماعی ویژه ای داده است، قدرشناس و سپاس گزار پروردگار باشند و حق این نعمت ها را با یاد کردن از افراد بی بضاعت و محروم جامعه، ادا کنند.

ایثار، لازمه و ابزار کار پزشک است و پزشکان باید به این صفت پسندیده آراسته باشند؛ زیرا اگر پزشک اهل ایثار نباشد، نمی تواند شب هنگام، خواب شیرین خود را به منظور مداوای بیماری، پریشان کند و در وقت های ضروری، بر بالین بیماران خود حاضر شود یا راحتی و امکانات شهر و دیار خود را رها کند و برای در میان بیماران به مناطق محروم برود.

پزشک ایثارگر، همواره حال بیماران مستمند و کم درآمد را رعایت می کند. بدین ترتیب، رفتار او با این گروه، در برابر بیماران پر درآمد یکسان نخواهد بود.

پیام متن:

از بایسته های پزشکی، ایثار و از خود گذشتگی پزشک و رعایت کردن حال بیماران کم درآمد است.

پرهیز از شتاب زدگی در معاینه بیمار

برخی از پزشکان، از روی عجله و با رفتاری ناشایست، وضعیت جسمی و روحی بیمار را بررسی می کنند. به گونه ای که هنوز توضیح بیمار درباره ناراحتی اش تمام نشده است که پزشک با عجله و بدون دقت، نسخه ناقصی را به او تحویل می دهد. آنها با این رفتار خود، هم بیمار را از خود گریزان می کنند و هم ممکن است در تشخیص بیماری اشتباه کنند؛ زیرا گوش سپردن به شرح حال کامل بیمار، به تشخیص و درمان کمک بیشتری می کند. آنها با این کار خود، چنان احساسی در بیمار به وجود می آورند که گویی درد و رنج او و نیز سلامتی و حتی مرگ او برای آنان هیچ اهمیتی ندارد. همچنین با این گونه رفتارها، اعتماد مردم به پزشکان کم می شود و کمتر به پزشک مراجعه می کنند.

بنابراین، پزشک باید حوصله و صبر و گذشت زیادی داشته باشد و با خوشرویی، بیمار را ملاقات کند؛ زیرا پزشکان معمولاً با افرادی رنجور و ناتوان رو به رو هستند که ممکن است از رفتاری تقریباً عادی، خیلی زود ناراحت شوند یا تحمل خود را از دست بدهند.

پیام متن:

1. پزشک باید مورد اعتماد باشد،تا بیمار واقعیت ها را با او در میان بگذارد.

2. بررسی کردن شتاب زده وضعیت بیمار و توجه نکردن پزشک به حرف او، اعتماد بیمار را به پزشک کم می کند و ممکن است موجب تشخیص در مورد مریضی بیمار گردد

نجابت و پاکی

بایسته است که پزشک از نجابت و سلامت نفس برخوردار باشد، تا در اثر آن هم بتواند امین مردم و ناموس آنان باشد، و هم بتواند حرمت خود و صنف خود را حفظ نماید.

برهمین اساس، بقراط همواره به شاگردان خود تأکید می کرد: «پزشک باید قلبی سالم و نظری پاک و زبانی راست داشته باشد و چیزی از امور زنان و آنچه در خانه بیماران می بیند، توجه او را جلب نکند».

در جای دیگر تصریح می کند: «پزشک باید متواضع، معتقد، با ایمان، پاکدامن و با حوصله باشد و وظایف خود را با خوشحالی و دلگرمی انجام دهد و از صفات زشتی که موجب بی آبرویی صنفی می شود، دوری کند».

پیام متن: نجابت قلب و پاکی چشم، برای همه زیبنده است و بر پزشک، زیبنده تر و ضروری تر.

خطر تکبر در حرفه پزشکی

خودپسندی، ویژگی ناشایستی است که زیان های فراوان و جبران ناپذیری را برای همگان و از جمله پزشک، به بار می آورد و او را در نظر دیگران، بی ارزش و بی اعتبار می کند.

گاهی پزشک در تشخیص و درمان بیماری فردی دچار تردید می شود. در این گونه موارد، باید با دیگر پزشکان متخصص مشورت کند و از همکاران موفق خود کمک بگیرد و تجربه های آنان را به کار بندد. گاهی غرور و تکبر بی جای پزشک، او را از بهره گیری از نظر دیگران بازمی دارد. در نتیجه، جان بیماری بی گناه را به خطر می اندازد و افزون بر توبیخ شدن، ارزش، اعتبار و موقعیت خود را در جامعه از دست می دهد. از سوی دیگر، علم پزشکی روز به روز در حال کشف و پیشرفت است. روش های درمان، داروها و ابزار کار هر روز تغییر می کند. بنابراین، ضروری است که پزشک هر از چندی این اطلاعات و فناوری جدید را از همکاران خود بیاموزد. حال اگر پزشک مغرور و خودخواه باشد، در شأن خود نمی بیند که این علوم را از همکاران، به ویژه جوان تر آنان بیاموزد و نه تنها از دیگران عقب می ماند، بلکه به ضرر خود و بیمارانش عمل می کند. بر همین اساس، طبیبان قدیم که در علم و در اخلاق، سرآمد دوران بودند، همواره شاگردان خود را با پند و حکایت، از کبر و نخوت برحذر می داشتند و با استفاده از سوگند نامه ها که تعهدی اخلاقی برای به کار بستن اصول این حرفه بود، از آنها تعهد می گرفتند.

متأسفانه اکنون که از اهمیت آموزش اخلاق در پزشکی کاسته شده است، این فضیلت ناپسند در برخی از پزشکان دیده می شود. این دسته از پزشکان به جای آنکه در برابر لطف بی نهایت پروردگار که با هموار کردن راه، آنان را بدین جایگاه علمی رسانیده است، سر به تعظیم و شکرگزاری خداوند سر به تعظیم و شکرگزاری خداوند فرود بیاورند و به خلق او خدمت کنند، صاحب این نعمت ها را نادیده می گیرند و خود را برتر می دانند، تا جایی که حتی از سلام کردن به بیماران، همکاران و دیگر دوستان و آشنایان خودداری می کنند.

پیام متن:

1. مغرور بودن پزشک، او را در چشم مردم بی اعتبار می کند.

2. پزشک متکبر، دور از شأن خود می پندارد که بر اطلاعات پزشکی خود بیفزاید و خود را با پیشرفت های روز پزشکی هماهنگ سازد. در نتیجه، همواره از کاروان متعهد حرفه پزشکی عقب خواهد ماند.

منابع:
- کاهانی، علیرضا. «مبانی اخلاق پزشکی». irimc.org.WWW

- فزون خواه – شهلا ، زهرا محمودی و...... ، درسنامه جامع کارشناسی به کارشناسی ارشد ، انتشارات سماط ، تهران 1384 .