اخلاق در مدیریت

اخلاق در مدیریت

چکیده

زمینه:اخلاق در تصمیم گیری وعلم مدیریت (تحقیق درعملیات)به تازگی مطرح وجذابیت خاصی برای محققین این رشته علمی فراهم نموده وچشم انداز تحقیقاتی فراوانی برای آن می توان متصور بود.علم مدیریت به دلیل ماهیت استراتژیک آن در کمک به تصمیم گیری در حوزه انسانی نسبت به سایر علوم از اهمیت خاصی برخوردار است چرا که هر تصمیم در این حوزه می تواند براقشارمختلف جامعه،محیط وطبیعت اثرگذارباشد.ازجمله طرق مؤثربه منظور وارد ساختن مباحث اخلاقی در امور روزمره انسانی لحاظ اخلاق در تصمیم گیری ومتعاقباً تحقیق در عملیات به عنوان یک سیستم پشتیبانی تصمیم می باشد.

روش کار:در این مطالعه مروری ضمن مقایسه موقعیت های دنیای طبیعی ودنیای انسانی وقیاس تصمیم گیری دراین موقعیت هابه این مسئله توجه می گرددکه تصمیم گیری در موقیت های انسانی نیازمند آن است که به سه قطب اثر گذاری یعنی منطق ،ذهنیت واخلاق توجه شود.درقطب منطقی مدل های پایه ای تحقیق در عملیات ، در بحث ذهنیت استفاده از مدل های تصمیم گیری چند معیاره (MCDM) ودر بحث اخلاق مواردی چون توسعه پایدار ،عدالت اجتماعی ،آلودگی ،ضایعات،تعهدات زیست محیطی،مدیریت مواد خام مطرح می شود.در ادامه نکاتی در برقراری توازن بین این سه قطب در مدل های تحقیق در عملیات بحث می شوی و راهکارهایی در این خصوص ارائه می گردد. این مقاله در برگیرنده سوگندنامه تحقیق درعملیات ،اخلاق درمدل سازی ،نتیجه گیری وپیشنهادات برای تحقیقات آتی نیز هست.

نتیجه گیری:تصمیم گیری درحوزه علم مدیریت بدون توجه به مؤلفه های اخلاق ومسؤولیت اجتماعی واقع بینانه نیست.امروزه نویسندگان درخصوص دخالت دادن اخلاق در تصمیم گیری فعالیت کرده ومتد هایی را پیشنهاد داده اند.این مقاله ضمن بررسی جامع تحقیقات گذشته وآخرین دستاوردها به یک متدولوژی چند شاخصه دست یافته است که پژوهشگران وتصمیم گیرندگان را قادر می سازد مسائل اخلاقی را در مدل سازی وتصمیم گیری دخالت دهند.

واژه های کلیدی: اخلاق ، علم مدیریت ،تحقیق درعملیات

مقدمه

در دهه اخیر کاربرد علم مدیریت ¹ و فنون کمی تصمیم گیری فراگیر شده ودر شئون مختلف زندگی افراد جامعه کاربرد یافته است.چشم انداز علم مدیریت در دهه آینده از نظر کاربردی وتئوریک نشان می دهد که قلمرو بسیاروسیعی خواهد یافت.از طرفی بدلیل ماهیت استراتژیک علم مدیریت در کمک به تصمیم گیری در حوزه انسانی ، این علم نسبت به سایر علوم می تواند بر اقشار مختلف جامعه ، محیط وطبیعت اثرگذاری مؤثری داشته باشد و هر روز هم بیشتر وبیشتر می گردد.بطور خلاصه می توان گفت که علم مدیریت درآینده به لحاظ کاربردی واثر گذاری بر اجتماع ومحیط دارای قابلیت های بالایی خواهد بود .از سویی دیگر امروزه تأکید بر مباحث اخلاقی رو به گسترش بوده واز جمله طرق مؤثردر اعمال مباحث اخلاقی واجرایی کردن بحث اخلاقیات در جامعه ، توجه به مباحث اخلاق در تصمیم گیری یا اخلاق در علم مدیریت می باشد.با گسترش تحقیقات در حوزه اخلاق در علم مدیریت در سال های اخیر ، آینده نگری مطلوبی را برای اخلاق در حوزه علم مدیریت وتصمیم گیری می توان تصور کرد.

اخلاق ، عبارتست از قواعد ارزشی وهنجاری یک جامعه که در رفتار افراد آن انعکاس می یابد. اینکه چگونه اصول اخلاقی را برموارد خاص اعمال کنیم ، همان اخلاق کاربردی است که شامل اخلاق اقتصادی،اخلاق پزشکی،اخلاق محیط زیست،اخلاق علمی،اخلاق درسازمان ومدیریت واخلاق در علم مدیریت (تحقیق در عملیات² )هم می باشد(1).

اخلاق جمع خلق است و خلق به معنای نیروها وسرشتهایی است که با بصیرت فهمیده ودرک می شود.^1/1 ابوعلی مسکویه در کتاب تهذیب اخلاق می گوید: خلق حالی است برای جان انسانی که او را بدون فکر وتأمل به سوی کارهایی برمی انگیزاند.ازنظر او حال بر دو قسم است :

1. حالی که طبیعی است واز اصل مزاج ناشی شده است مثل انسانی که کوچکترین چیزاو را به غضب تحریک می کند وبا کمترین سببی به هیجان می آید.
2. حالی که به واسطه عادت وتمرین بدست می آید وچه بسا مبدأ آن فکر باشد ،‌به طور متوالی استمرار برآن پیدا می شودتا ملکه وخلق شود.

اخلاق عبارت است از مجموعه ملکات نفسانی وخصایص روحی که گاه در معنای وسیع خود به صفات وافعال هر دو اطلاق می شود وگاه تنها در معنای مثبت آن از نظر ارزشی به کار می رود(تنسان دارای تمایلات اخلاقی است).^2/2 اخلاق عمومی در تعابیر ارزشی به مفاهیمی گفته می شود که بعنوان مقوله های مورد پذرش عمومی قراردارد^3/3 در مورد واژه خلق چنانچه به فرهنگ لغت مراجعه شود ، این واژه به معنای عادت ،‌رویه ،سجیه ،‌وامثال اینها ترجمه شده است.به عبارتی وقتی که می گوییم خلق کسی این است یعنی عادت او و سجیه او این چنین است. امادر فرهنگ معین(جلداول)علم اخلاق یکی از شعب حکمت علمی است و آن دانش بد و نیک خوی ها ، وتدبیر انسان است برای تعیین خود یا یک تن خاص.

علم اخلاق:شاخه ای از فلسفه است که در مورد اخلاق به پژوهیدن می پردازد.خصوصاً در آن دسته از تفکراتی که کردار انسان را هدایت واحتمالاً ارزیابی می کند.موضوعاتی خاص مورد تحقیق اخلاق عبارتند از معنا وتصدیق گفته هایی درباره درستی ونادرستی اعمال ، عیب یا هنر انگیزه هایی که آن را بر می انگیزاند ،‌ستودنی یا نکوهیدنی عواملی که آنها را اجرا می کنند ونیکی وبدی نتایجی که از اعمال به بامی آمد(فرهنگ اندیشه نو)

بحث اخلاق در حقیقت عمده ترین چالش مدیریت است.زیرا بیانگر تقابل بین عملکرد اقتصادی (که به وسیله درآمدها ،هزینه هاوسودهااندازه گیری می شود) وعملکرد اجتماعی (که در قالب تعهدات ان سازمان در داخل وخارج نسبت به دیگران بیان می شود)می باشند (2).به عبارتی باید بین عملکردهای اقتصادی و عملکردهای اجتماعی توازن وتعادل ایجاد گردد.                                                                                                                                                                   

ازشروع خلقت زمین برای تمام موجودات ، خصوصاً انسان ها سؤالات مهمی مطره بوده که : آیا آن خطرناک است؟ آیا آن گرم است؟و..... این سؤالات وموارد مشابه،نیاز به تصمیم دارند وتصمیم گیری همیشه به عنوان یکی از مهم ترین فعالیت های موجودات زنده مطرح بوده است(3).از طرف تصمیم گیری در قلب فرایند مدیریت قرار گرفته است واگر قرارباشد عمل یا فرایندی را معادل بامدیریت بدانیم ،تنها وتنها تصمیم گیری است(4).

علم فیزیک به مدل سازی موقعیت های دنیای واقعی طبیعی پرداخته وعلم مدیریت به مدل سازی سیستم های انسانی می پردازد در ابتدا بهتر است که به قیاس این دو چرداخته شود (5).در حقیقت علم فیزیک وتحقیق در عملیات (OR) سیستم های دنیای واقعی رامدل سازی می کنند به این منظور که آن را توصیف ،درک ونهایتاً مدیریت نمایند.هر دو حوزه (فیزیک وOR )در برخورد ورفتار با موقعیت های دنیای واقعی می توانند به صورت کیفی یا کمی عمل نمایند.در رویکرد کیفی بحث ادراک واحساس مطرح بوده ، در حالی که در رویکرد کمی نیاز به مدل ،سنجش واندازه گیری است.ازقدیم الایام و به طورخاص از زمان نیوتون رویکردهای کمی در فیزیک مورداستفاده قرارگرفت وپیشرفت های شگفت آور 300 سال گذشته درحوزه فیزیک و مهندسی در مواجهه باپدیده های طبیعی مؤید اثر بخشی استفاده ازرویکردهای کمی دراین حوزه ها بوده است.ازطرفی به دلیل اینکه پدیده های طبیعی وقوانین مرتبط با آن دچار تغییرپذیری نبوده یا تغییرپذیری اندکی دارند،متعاقباً مدل های تقریبی برای آنهاساخته شده است.به طوری که تصمیمات حاصل ازآنها دچار تغییرپذیری بسیاراندکی بوده و ازثبات کافی برخوردارمی باشند(5).اما تغییرپذیری درسیستم های انسانی زیادمی باشدوتصمیم گیری دراین سیستم ها دچارپیچیدگی های فراوانی بوده وهر موقعیتی ازدنیای واقعی انسانی می تواندمنجربه بروزمسائل جدیدی گرددوروز به روز هم براین پیچیدگی وآشوبناکی اضافه می گردد.این پیچیدگی تنهاوابسته به موقعیت دنیای واقعی نبوده وبه تصمیم گیرنده هم بستگی دارد.به طوری که می توان گفت با تغییر تصمیم گیرنده ،مسئله جدیدی به وجود می آید.لذا جهت تصمیم گیری درهرموقعیت دنیای واقعی انسانی باید فاکتورهایی از جمله ترجیحات تصمیم گیرنده وهمچنین پیچیدگی های در حال افزایش به دلیل قوانین جدید، بازارهای جدید،مشتریان جدید،ابزارهای تولیدجدیدرا درنظرگرفت. بنابراین غیرمحتمل است که بتوان سیستم های انسانی را به صورت کیفی وتنها توسط احساس وادراک مدیریت کرد.به عبارتی استفاده صرف ازرویکرد های کیفی برای سیستم های انسانی بسیارخطرآفرین است.لذا استفاده ازروش های کمی لازم وضروری است.یعنی به ابزار مدل سازی نیاز است تا بتوان به تصمیم گیرنده دیدگاه روشنی در خصوص اخذ تصمیمات مناسب ودرست داد واین همان رشته علم مدیریت یا رشته همیار تصمیم می باشد(5و6). درادامه به مرورادبیات تحقیق پرداخته می شود.رواج ادبیات اخلاق در مدیریت وگسترش آن درآینده می تواند آن را با ادبیات اخلاق در کسب وکار ارتباط دهد لذا در ابتدا به مرور ادبیات اخلاق در کسب و کار پرداخته می شود. محققینی،تحقیقی در خصوص اخلاقیات کسب وکار ، تصمیم گیری استراتژیک  و عملکرد شرکت در دانشگاه ایندیانا انجام دادند(7).مقاله ای با محوریت اخلاق در حوزه منابع انسانی ارائه شده ، که بر بحث کار کودکان متمرکزاست(8).در تحقیق دیگری به پیش بینی تولرانس اخلاق کسب و کار در بازارهای بین المللی پرداخته شده است(9).محققی هم در حوزه اخلاقیات محیطی تحقیقی انجام داده است(10).در تحقیقی اخلاقیات کسب و کار در کشورهای نفتا با مقایسه یک برش فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است(11).مطالعه ای در زمینه اخلاقیات کسب و کار جهانی در آسیای شرقی انجام شده است(12)  . اخلاقیات در حوزه خدمات عمومی در جهان متغیر نیز در تحقیق دیگری مورد بررسی قرار گرفته است(13). درتحقیقی به بررسی فضای سازمانی متأثر از اخلاقیات که برونداد ارزش های رهبری وموضوعاتی است که آن را انعکاس می دهد،پرداخته شده است(14).در مقاله ای تحت عنوان بعد اخلاقی مدیریت پروژه وعملی شدن بحث اخلاقیات در پروژه مطرح شده است(15).مدیریت رفتار های اخلاقی در سازمان های فعال در صنعت ساخت در آسیا مورد بررسی قرارگرفته است(16).مباحث اخلاقی در ارتباط با تکنولوژی فروش به طور خاص اهمیت اخلاق برای نیروهای فروش در تحقیقی مستقل مورد بررسی قرارگرفته است(17).در خصوص فرصت ها و چالش های کسب وکار در دنیای مجازی اینترنتی نیز در تحقیقی صحبت به میان آمده است(18). در تحقیقی رفتارهای اخلاقی مدیران خرید وتدارکات در کشورهند مورد بررسی قرارگرفته است(19). مباحث اخلاقی درروابط خریدار و فروشنده در سطح بین المللی مورد مطالعه قرارگرفته است(20). درتحقیقی از اخلاقیات در بحث بازاریابی و روابط خریدار و فروشنده صحبت به میان آمده است (21). محققی از مباحث اخلاقی در مدیریت منابع انسانی ، اهمیت و مشروعیت آن صحبت به میان آورده است(22).چارچوب منسجمی هم در تحقیقی ، در زمینه توسعه اخلاقی در کنار آموزش منابع انسانی ارائه شده است (23).در تحقیقی تحت عنوان «اخلاقیات وتصمیم» به مقایسه دنیای طبیعی و انسانی وماهیت تصمیم گیری پرداخته و سه قطب اثر گذار بر هر تصمیم یعنی: منطقی بودن ، ذهنیت واخلاقیات معرفی شده است و بیان می گردد که در هر تصمیم گیری خوب باید به این سه قطب توجه گردد(3). در مقاله ای تحت عنوان «مدیریت آینده ،‌اخلاقیات در OR : احترام ، مدیریت چند معیاره وشادی» اخلاقیات در OR از دیدگاه محقق به مفهوم احترام ، مدیریت چند معیاره³ وشادی⁴ است(6).در کار تحقیقی دیگری بر اهمیت همکاری و تشریک مساعی به منظور دستیابی به مدیریت اخلاقی در جامعه مدرن آینده توسط تحقیق در عملیات تأکید وبیان می گرددکه تشریک مساعی و همکاری بین ذینفعان در تصمیم گیری ها به شادی دسته جمعی و همگانی کمک می کند(24).درمقاله ای تحقیقی تحت عنوان «اخلاقیات در بیرون ،‌در درون و یا ماورای مدل های تحقیق درعملیات» سه روش برای ترکیب تحقیق در عملیات و مباحث اخلاقی ارائه می گردد: اخلاق در بیرون ، اخلاق در درون و اخلاق در ماوراء مدل های تحقیق در عملیات(25). در مقاله ای تحت عنوان «تحقیق وعملیات و اخلاق : مسؤولیت پذیری⁵ ،تشریک مساعی ⁶ وهمکاری⁷ » دو اصل اخلاقی تحت عنوان اصل مسؤلیت پذیری و دیگری اصل تشریک مساعی و همکاری برای کمک به محققان تحقیق در عملیات وکاربران OR ارائه می گردد(26).محققینی دیگری هم به طور مستقیم و غیر مستقیم در حوزه اخلاق در OR به اصل مسؤلیت پذیری در مقالاتشان تأکید واشاره نموده اند(29-27).محقق دیگری بر نقش رو به گسترش تحقیق در عملیات در مباحث اجتماعی تأکید نموده و روابط بین اخلاقیات و فرآیند های تصمیم و بالطبع اخلاقیات وتحقیق در عملیات را تحلیل نموده وبیان می دارد که تحقیق در عملیات به عنوان علمی کاربردی در قبال حفظ نرم ه و قواعد اخلاقی مسؤلیت دارد(30).درمقاله ای تحت عنوان «مباحث اخلاقی در مدل سازی» بیان می گردد که ملاحظات وهدف های همه ذینفعان (مدل ساز ، کاربران و عموم مردم) در هر مدل ودر هر فرآیند مدل سازی باید مدنظر قرارگیرد(31).محققی بر بحث روایی و به طور خاص روایی در شبیه سازی تأکید کرده وتجربیاتش را در این خصوص ارائه می نماید(12).محقق دیگری هم تحقیقات خوبی در خصوص بحث روایی وصحت مدل خصوصاً مدل های شبیه سازی و آماری انجام داده است (34-32).محقق دیگری هم در خصوص روایی در شرایط ریسک صحبت کرده و بیان می دارد که بررسی روایی و صحت مدل در شرایط ریسک خیلی مشکل می باشد(37-35).در بحث کدهای اخلاقی محققینی از لازمه کد های اخلاقی برای مدل سازان OR به عنوان یک عضو از اعضای جامعه دانشگاهی صحبت به میان آورده اند(38).محقق دیگری هم از کدهای اخلاقی واستاندارد های حرفه ای صحبت به میان آورده و تأکید می نمایند که جامعه تحقیق در عملیات بایدبه ایجاد این کدهای اخلاقی همانند سایر جوامع مبادرت نمایند(31).در بحث مستندات مدل می توان یه محققینی اشاره کرد .ایشان تأکید می نمایند که این مستندات ضروری است برای اینکه محققان دیگر قادر باشندتا دوباره مدل را اجرا و به همان نتایج قبلی دست یابند(31-39).محققینی هم به استواری ⁸ مدل در حوزه سیستم های برنامه ریزی تولید اشاره نموده اند.آنها مدل استوار را در راستای تحقق اخلاق در مدل سازی می دانند(40).

مبانی نظری:اگر چه عده ای بر این باورند که اخلاق در چارچوب اعتقادات دینی دوام وقوام یافته است ، اما باید گفت که در تمام ادوار زندگی انسانها ،‌همواره اخلاق در قالب اصطلاحات مختلف انسان دوستی،انسانیت،عدالت و...بعنوان خصیصه های عالی به کار برده می شد.بعنوان مثال در یونان باستان بحثهای فراوانی در زمینه اخلاق ارایه شده که از آن جمله می توان به مباحثات بقراط و افلاطون ودیگران اشاره کرد.همچنین در مورد سوسیالیسم گفته می شود که در قرن 18 براساس اخلاق وعاطفه و به منظور نجات رنجبران و زحمتکشان استثمار شده به وجودآمد.همین طور می توان از مکاتبی مثل هیومانیسم یاد کرد که بعد از جنگ جهانی دوم با گرایش مجدد به انسان دوستی ومبانی اخلاق شکل گرفت با اینکه سابقه اقدامات وکارهای اخلاقی به تاریخ تمدن بشری بر می گردد اما این سوال ساده که چرا یک کار اخلاقی است و راز ومعیار ومبنای اخلاقی بودن چیست؟همچنان باقی مانده است وپاسخ آن یکی از مشکل ترین مسائل فکری وپیچیده ترین مسائل فلسفیبشر تا به امروز بوده است که هنوز فلاسفه جهان توافق نطری عان در مورد آن پیدانکرده اند.ساده ترین تعریف از کار اخلاق این است که کار اخلاقی با کار عادی ومعمولی متفاوت است.فرق آن با کار عادی در این است که قابل ستایش وتحسین است.به عبارت دیگر این گونه کارهادر درون هر بشری دارای ارزش است وکاری است ارزشمند وگرانبها ،‌و این ارزش مافوق ارزشهایی است که با پول وکالای مادی قابل مقایسه باشد.بعنوان مثال سربازی که جانش را فدای وطن می کندکار باارزشی انجام می دهدکه قدر آن ارزشهای مادی نیست و با مادیات نمی تواندقیاس وسنجیده شود.اما این که چگونه این کارها ارزشمندند یا ارزش خود را از کجا کسب می کننداز طریق نطریه عاطفی اخلاق،نطریه وجدان،نطریه زیبایی، نظریه پرستش ونظریه عقلی به آن پرداخته می شود.

موقعیت های دنیای واقعی طبیعی : دنیای فیزیکی نا متغیر

هنگامی که انسان ها با موقعیت های دنیای واقعی مواجهه می شوند.هدف عبارتست از توصیف ،‌درک ،قانونمندکردن و مدیریت کردن پدیده بواسطه تصمیماتی که اخذ می شود.شکل 1 بیانگر حالات متفاوت در مدل سازی دنیای واقعی می باشد.اولین رویکرد به تصمیم گیری در خصوص پدیده های دنیای واقعی از نوع کیفی و بر پایه درک وشناخت می باشد.برای نمونه یونانی های قدیم توصیف زیبایی از جاذبه زمین داشته اند و آنها تصور می کردند که جالب ترین و بهترین موقعیت برای هر جسم ،‌موقعیت است که آن جسم تا جای ممکن به زمین نزدیک باشد، یعنی بهترین حالت و آیا این طور نیست؟در واقع این رویکردی کیفی به پدیدهای دنیای طبیعی است.اما از زمان قدیم خصوصاً از زمان مصر باستان و تمدن یونان واخیراً‌رویکرد دیگری برای مواجهه با موقعیت های دنیای طبیعی ارائه شده است .این رویکردویژه بوده وتنها توسط نسل بشر قابل ارائه است.در واقع این رویکرد،رویکردی کمی و مقداری بوده و بر پایه اندازه گیری ومدل سازی بنا شده وکار ساده ای هم نمی باشد.این فرایند شامل خلق یک فضای مجازی برای تحلیل گران بوده که این فضا در دنیای بیرونی وجودعینی نداشته و تنها ذهنی می باشد و شامل مدل های ریاضی است که توصیف ، درک ونخایتاً مدیریت کردن پدیده های دنیای واقعی را امکان پذیر می سازد.فرمول جاذبه نیوتون یک نمونه بسیار شگفت آور از مدل سازی یک پدیده واقعی است.

  علی رغم این موارد،مدل های ریاضی همیشه انتزاعی از دنیای واقعی است.دنیای واقعی ، پیچیده و حتی فوق پیچیده⁹ است.پچیدگی به این مفهوم است که بی نهایت معادله مستقل نیاز است که بتوان به طور کامل دنیای واقعی را تشریح نمود وفوق پیچیدگی به این مفهوم است که یک همسایگی بسیار ناچیز هم پیچیدگی محسوب می شود.بنابراین غیر ممکن است که مدل هایی را توسعه دهیم که بتواند به طور کامل با دنیای واقعی منطبق باشند.این مسئله به روشنی در خصوص جاذبه زمین روشن می گردد.برای نمونه ما اگر یک جسم را در میدان جاذبه زمین روشن می گردد.برای نمونه ما اگر یک جسم را در میدان جاذبه زمین رها کنیم این جسم به سمت زمین سقوط خواهد کرد.حرکت این جسم تنها توسط جرم زمین تحت تاثیر قرار نمی گیرد و پاره ای دیگرازنیروهای جاذبه نظیر نیروی جاذبه ماه ، خورشید ،ستارگان و پاره ای دیگر از نیروها هم بر این حرکت تاثیر خواهند گذاشت.اما در فرمول جاذبه نیوتون این نیروها نادیده گرفته می شوندو درواقع این فرمول تقریبی از پدیده جاذبه می باشد.

موقعیت های دنیای واقعی انسانی : دنیای ذهنی تصمیم گیرنده    

بشریت در ساختارهای اقتصادی واجتماعی مثل کشورها،شهرها،روستاها،دولتها،شرکت ها،خانواده و..... قراردارد.این بدین مفهوم است که موقعیت دنیای واقعی می تواند یک سیستم انسانی باشد و هنگامی که انسان ها با سیستم های انسانی هم مواجه می شوند،هدفشان توصیف،درک و رویارویی ،قانونمندکردن ومدیریت کردن آن پدیده ها می باشد.دنیای واقعی انسانی ،پیچیده وفرا پیچیده بوده و از دنیای طبیعی هم پیچیده تر است.چرا که عنصر انسان اضافه می گرددو هر روز هم به این پیچیدگی اضافه می گردد.به منظور کمک به تصمیم گیرنده در این موقعیت ها ، روش های کمی مبتنی بر اندازه گیری ارائه شده است ومدل سازی شبیه آنچه که در فیزیک و مهندسی انجام گرفته ، توسعه یافته است.در این حالت مطابق شکل 2 فضای مجازی در برگیرنده مدل ریاضی ، می تواند توسط تحلیل گران به منظور توصیف ، درک ونهایتاً مهیا کردن تصمیمات برای دنیای واقعی بکار گرفته شود.در حقیقت هدف این است که همیار تصیمیم برای تصمیم گیرنده فراهم آیدواین چیزی جزرشته تحقیق در عملیات نیست. 

 نکته اصلی در OR مسؤلیت پذیری و پاسخ گویی تصمیم گیرنده (DM) است.اگر چه مدل سازی به تصمیم گیرنده کمک می کند اما همچنان نقش عملکرد شخصی تصمیم گیرنده محفوظ و وی آزادی عمل خودش را دارد.در حقیقت هنگامی که تصمیم گیرنده تغییر می کند تحلیل گربا مسئله دیگری روبرو می شود.این بدان معنی است مدل ساز یا تحلیل گر با مسئله دیگری روبرو می شود.این بدان معنی است که مدل ساز یا تحلیل گردر فرآیند مدل سازی باید آنچه را که در ذهن تصمیم گیرنده است یعنی ترجیحات وی ، آزادی عمل او وتردید و دودلی او را نیز لحاظ نماید.بنابراین اگر تصمیم گیرنده تغییر کند تحلیل گر روش دیگری را به منظور اخذ تصمیماتش به وی پیشنهاد می دهد.نکته اینجاست که جواب بهینه ای که کاملاً با دنیای واقعی مطابقت داشته باشدوجود ندارد چرا که باید نکات مد نظر تصمیم گیرنده وآزادی عمل وی در فرآیند مدل سازی مد نظر قرار گیردو توجه به این مطلب بسیار ضروری است.برای تحقیق این مطلب یعنی لحاظ احساسات ئادراکات ونظرات تصمیم گیرنده امکان ندارد که بتوان این احساسات و ادراکات ار کمی کرد.لذا باید در OR ترکیب موزونی از روش های کمی- کیفی بکار گرفته شود واین نکته اساسی در بحث اخلاق در OR به حساب می آید.با توجه به آنچه که بیان گردید مدل سازی سیستم های انسانی کاملاً پیچیده تر از مدل سازی در فیزیک ومهندسی است.این دلیلی است بر اینکه ،‌بر خلاف مدل ها که در فیزیک بیش از 2000 سال قدمت دارند،علم OR با قدمتی 60 ساله به یک علم ساختار یافته تبدیل شده است(3 و5).

سه قطی اثر گذار در تصمیم گیری

هر تصمیم درچار چوب انسانی یا اقتصادی - اجتماعی باید در سه قطب اثر گذار (منطقی بودن،ذهنیت واخلاق) موردتأیید قرارگیرد.حقیقتاً در هرفرآیند مدل سازی مرتبط با تحقیق در عملیات و تصمیم گیری ،‌به منظور تضمین اخلاقی بودن تصمیم اخذ شده علاوه بر قطب منطقی بودن باید به دو قطب دیگر هم همزمان توجه کرد.لذا در ادامه بیشتر به این سه قطب پرداخته خواهدشد.

قطب منطقی : منطقی بودن جواب بهینه

در هنگام مواجهه با موقعیت دنیای واقعی انسانی ، می توان مدلی را در کمک به تصمیم گیرنده ساخت.در سال های اولیه شکل گیری OR ،همه مدل ها تک معیار بودند.رویکردهای کلاسیک علم تصمیم گیری تمام ترجیحات تصمیم گیرنده را در یک تابع هدف خلاصه می کردند.در چنین شرایطی با توجه به وجود جواب بهینه،منطقی بودن جواب قابل درک بود.                                         

  هدف از مدل سازی وطی کردن رویه ریاضی در مدل های پایه ای OR فراهم آوردن جواب بهینه می باشد ، چنین جواب بهبنه ای در اختیار تصمیم گیرنده است تا وی آن را در موقعیت های دنیای واقعی انسانی بکار گیرد.اگر تصمیم گیرنده با مدل مذکور موافق باشد به طور ایده آل از جواب های معقول و منطقی حاصله از حل مدل استقبال می کند.ولی در صورت نپذیرفتن جواب های مذکور لزوماً باید عواقب این کار را بپذیرد.در این شرایط نه جایگاهی برای ذهنیت تصمیم گیرنده باقی می ماند ونه جایگاهی برای اخلاق ومباحث اخلاقی ونتیجتاً فرآیند تصمیم کاملاً منطقی می باشد.شکل 3 نشان می دهد که چگونه تصمیم انسان متأثر از سه قطب منطقی بودن،اخلاق وذهنیت است(3 و5).لذا با توجه به مطالب مذکور و شکل 3 یک تصمیم صحیح باید علاوه برمنطقی بودن تصمیم ،‌ذهنیت تصمیم گیرنده ومباحث اخلاقی را هم مدنظر قراردهد.

ذهنیت واحساسات در OR : قطب ذهنیت

در سال 1970 بحث مهمی در OR ظهور کرد که مدل های پایه ای OR (مدل تک معیاره) نمی توانندبه طور واقعی و مناسب با موقعیت های دنیای واقعی همخوانی داشته باشندبه عبارت دیگر منطق با ترجیحات تصمیم گیرینده نبوده و نمی تواند آزادی عمل را برای وی لحاظ و ذهنیت واحساس وی را در نظر بگیرند.بنابراین به منظور بهبودکارایی تصمیم گیری ، ‌باید آزادی عمل تصمیم گیرندگان لحاظ و مدل ها با یدشامل ذهنیت ، احساس ، تجربه ورأی و نظر تصمیم گیرندگان باشد(5).از دیگر رو منطقی وعقلانی بودن جواب بهینه برای تصمیم گیری در خصوص مسائل اقتصادی – اجتماعی مناسب نیست و در یک چارچوب اقتصادی – اجتماعی انسان نه تنها بحث حداکثر کردن سود مطرح است بلکه معیار هایی چون رفاه اجتماعی،‌مدیریت ضایعات و حداقل کردن آلودگی و....... نیز مطرح می باشند.به طور کلی در هر مسئله اقتصادی – اجتماعی حداقل چهار طبقه وسیع از معیار های ارزیابی بایدمدنظر قرارگیردیعنی معیارهای اقتصادی ، فنی ،اجتماعی و محیطی(3).با لحامظ مطالب مذکور، قابل استنباط است که روش های تصمیم گیری چند معیاره ،‌تصمیمات اخذ شده را بر روی یال ذهنیت – منطقی بودن در مثلث تصمیم(درشکل 3) قرار می دهند.اما هنوز بحث اخلاق در تصمیم گیری  لحاظ نشده است.به منظور لحاظ بحث اخلاق بایدقطب اخلاق نیزبه دو قطب مذکور اضافه گردد تا مثلث تصمیم در شکل 3 به وجود آید(3،5، 26 و25).

قطب اخلاق : اخلاق در OR

 تاکنون دو قطب مهم مد نطر قرار گرفت : قطب منطقی (منطقی و عقلانی بون جواب بهبنه )وقطب ذهنیت (تصمیم گیری چند معیاره).اما اکنون زمان آن فرا رسیده که قطب اخلاق را مد نطر قرار دهیم(5).با توجه به اهمیت بحث تصمیم گیری در کلیه امور زندگی و رابطه آن با تحقیق در عملیات ،‌از جمله شاه راه های مهم ورود بحث اخلاق در کلیه امور ،‌لحاظ این بحث در تصمیم گیری و متعاقباً در تحقیق در عملیات می باشد.به عبارتی اخلاق باید بر روی هر فرآیند تصمیم گیری اعمال گردد.اخلاق ومباحث اخلاقی باید حداقل در سه حوزه مهم اعمال گردد:

1. احترام برای محیط اجتماعی : ابنجا این بحث مطرح است که نه تنها باید به اهداف تصمیم گیرندگان توجه شود بلکه باید تمام افراد درگیر در تصمیم گیری هم مدنظر قرار گیرد.به عبارتی افرادی که به نوعی از عواقب هر تصمیم اثر می پذیرند هم باید لحاظ گردند و فقط هدف ، حداکثر کردن مطلوبیت تصمیم گیرنده نباشد و این چیزی است که معمولا‍ً درOR لحاظ نمی گردد.اما هدف اصلی OR باید کمک به اطمینان از رفاه و آسایش بشریت باشد نه ثروتمند شدن بیشتر سازمان های مالی و انتفاعی.به طور خلاصه یک تصیمی هرگز به تنهایی مربوط به تصمیم گیرندگان و اهداف آنها نیست بلکه باید همه آنچه که متعلق به سیستم های اقتصادی – اجتماعی در گیر در تصمیم هستند ، ملحوظ شود(3و5).
2. احترام برای محیط زیست : به دلیل فعالیتهای وسیع انسان اکنون زندگی بر روی زمین جداً خطرناک شده است.در این مباحثی چون افزایش درجه حرارت زمین مطرح می گردد.بحث دیگر، بحث آلودگی و ضایعات است که همواره در حال افزایش بوده و هست و به طور اخص انتشار وگسترش گاز CO2 وگاز های گلخانه ای باعث ایجاد نگرانی هایی گردیده است و این بحثی مهم و حیاتی برای همه کشورها می باشد.در این خصوص هم فیزیک و هم OR باید دست به دست هم دهند تا این مسئله را حل نماید.
3. احترام به نسل آینده : نسل های آینده مستحق احترام و توجه می باشند.در این خصوص بحث مواد خام ، منابع و منابع انرژی از جمله مباحث مهم وحیاتی برای نسل های آتی بوده واین ها به نگرانی هایی جدی در سال های آتی بدل خواهند شد.از آغاز زندگی بشر تا کنون 6 میلیون سال طول کشیده است اما بدون لحاظ رفتارهای اخلاقی حدنهایی زندگی بشری بر روی زمین حداکثر 250 سال دیگر ویا به عبارتی 2 تا 3 نسل دیگر طولانی خواهندبود(7).بنابراین چالش های مهم و اساسی برای بشریت وجود دارد.همه افراد وسازمان ها باید برای رفع این چالش ها مشارکت نمایند و در واقع یک رفتار اخلاقی جدی برای رفع چالش ها لازم است(3 ،5 ،25 و26).

توازن خوب در تصمیم گیری(توجه به سه قطب) ‌

یک تصمیم متوازن و متعادل باید به سه قطب اثر گذار یعنی منطقی بودن ،‌ذهنیت و اخلاق توجه داشته باشد.به عبارتی دیگر باید تصمیم گیری با لحاظ سه قطب صورت پذیرد.اگر در تصمیم فقط به منطق و منطقی بودن توجه شودآن تصیم ضعیف است زیرا در این حالت تنها یک معیار مد نظر قرارگرفته است و اگر در تصمیم فقط ذهنیت لحاظ گردد این نوع تصمیم گیری خطرناک است زیرا این نوع تصمیم گیری وابسته به نظر و دیدگاه تصمیم گیرنده است واحساسات در آن بسیار می تواند ، دخیل باشد. از طرفی اگر در تصمیمی فقط بعد اخلاق مد نظر قرارداده شود ، تصمیم خوبی نیست چرا که غیر واقعی و خیلی ایده آل بوده وبا دنیای واقعی همخوانی نخواهد داشت.لذا بهترین تصمیم ، تصمیم خواهد بود که در آن توازن سه قطبی رعایت شده باشد.به منظور عملی کردن لحاظ سه قطب تصمیم گیری در هر تصمیم راه کارهایی عملی برای مدل سازی ارائه شده که خوانندگان می توانند با رجوع بع منبع 3 آن را مطالعه نمایند(3).

اخلاق ومدل سازی

با توجه به اینکه چارچوب اصلی علم مدیریت مبتنی بر مدل سازی است لذا از موارد مهم اخلاق در OR اخلاق در مدل سازی است.در بحث اخلاق در مدل سازی مباحثی چون کدها و استاندارد های اخلاقی برای مدل سازان ، صحت ودرستی مدل (مدل استوار) مطرح می گردد که در این بخش به این موارد پرداخته خواهد شد.از جمله نگرانی های مهم جامعه OR ، عدم وجود کدها و استانداردهای رسمی اخلاقی است.جوامع علمی دیگر مثل جامعه روانشناسان دارای کدهای اخلاقی هستند.ولی جامعه OR فاقد آن است.لزوم چنین کدهای اخلاقی بدین دلیل آشکار می گرددکه کسانی که در حوزه تحقیق در عملیات متخصص وشاغل هستند در هنگام مدل سازی و تحلیل مسئله تنها نباید به خواسته کاربران و هدف آنها توجه کنند،بلکه باید به حوزه ای که مسئله در آن مطرح شده هم توجه کرده و به پیامدها وجواب های مسئله که بر مردم و محیط اثر گذار است هم توجه داشته باشند.از طرفی با توجه به اینکه مدل سازان از جنس انسان هستند و همه انسان ها به نوعی با مسائل اخلاقی مواجه هستند و با توجه به اهمیت اخلاق در OR ، لزوم وجود چنین کد های اخلاقی احساس می گردداما از طرفی با توجه به اینکه اخیراً محققین تحقیق در عملیات و کسانی که به طریقی درگیر با OR هستند بر امیت مباحث اخلاقی وبه طور اخص تدوین کدهای اخلاقی تأکیدنموده ، لذا امید به تدوین کدهای اخلاقی افزایش یافته است.در بحث بررسی و صحت درستی مدل ، مستندات مدل ومفروضات که در این مستندات قرار دارند لازم وضروری است.در حقیقت مدل زیر سیستمی از سیستم پشتیبانی تصمیم بوده و همانند سایر ابزارها می تواند به شکلی درست یا غلط بکار گرفته شود.از آنجا که مدل های سنتیOR توسط مدل سازان طراحی واجرا می شوند و اگر این مدل ها مستقیماً توسط خود کاربران مورد استفاده قرارگیرندممکن است خطر ساز باشد ،‌لذا به منظور رفع این نگرانی لازم است مستندات مدل همراه مدل ضمیمه گردد.در مستندات مدل مواردی چون مفروضات مدل (مثل شکل توزیع داده ها و خطی بودن معادلات) و معیارهای عملکردی (مثل جواب ها و خروجی های مدل)آورده می شود.برای مثال در هنگام بررسی صحت ودرستی مدل شبیه سازی لازم است مفروضات کمکی آن مدل (مثل نرمال بودنشکل توزیع جواب های یک مدل شبیه سازی) ذکر گردد.برای مثال مدل های برنامه ریزی خطی که به جواب بهینه هم می رسند دارای مفروضاتی هستند که در هنگام بکارگیری آنها باید به مفروضات آنها توجه شود.چراکه ممکن است برخی از این مفروضات در عمل و در دنیای واقعی دچار خدشه شود.در واقع این مستندات به محققین دیگر کمک می کند تا اگر بخواهند اجرای مدل را مجدداً تکرار کنند وبه همان جواب ها برسند ،‌امکان پذیرباشد.در حقیقت تکرار از اصول اساسی هر علم به حساب می آید.بحث مهم دیگری که در اخلاق در مدل سازی مطرح می گرددبحث استواری مدل است.در حقیقت اگر مدل ها استوار باشند ،‌خطر بکارگیری اشتباه یا استفاده غلط آن بسیار کمتر خواهد شد و استواری به این مفهوم است که خروجی مدل نباید خیلی نسبت به مقادیر دقیق پارامترها و ورودی های مدل حساس باشد(31).

اخلاق ومدیریت

از دهه 1960 این تفکر به تدریج پذیرفته شده که سازمان ها به عنوان نظامهای فرعی مرتبط با نظام کلان جامعه باید به نحوی عمل کنندکه در راستای کارکرد مطلوب نظام کلان باشند.به عبارتی در واقع هم سازمان وهم مدیران بایدکارهایی را مدنظر قراردهندکه با جامعه و ارزشهای آن انطباق داشته باشند.این نقش اجتماعی در واقع از این اصل ناشی می شودکه هر فردی مسؤل رفتار خویش است وباید پاسخگو باشد ،‌بنابراین سازمانها نیز بایدبه نوبه خود مسؤلیت تأثرات نامطلوب فعالیتهای خود را در جامعه بپذیرند.از طرف دیگر همه مردم ،میدیران و همه سازمانها درمحیطی قرار دارندکه اخلاق بعنوان یک رکن فرهنگی و اصول اخلاقی بعنوان ارزشها در آن جاری است و خود را براعضای سازمانها تحمیل می کند.به علاوه مسؤلیت اخلاقی یعنب داشتن ملاک ها ،اعتقادات یا ایده هایی که یک فرد بر مبنای آنها عمل می کند.همچنین بر اساس بررسی در بین ارزشهایی که فرهنگ سازمان را می سازند ارزشهای اخلاقی مهمترین آنها به شمار می روند.اخلاقیات یا لرزشهای اخلاقی ،استاندارد هایی را بعنوان آنچه که بد یا خوب است به وجود می اورند تا در اجرا وتصمیم گیری مورد استفاده واقع شودبنابراین اصول اخلاقی ارزشهای حاکم برفرد وگروه برای درک آنچه که درست یانادرست است وبه عنوان قسمتی از سیاستهای رسمی وفرهنگی غیر رسمی سازمان وجامعه مدیران را در موقع تصمیم گیری (آگاه و ناآگاه) تحت تأثیر قرار می دهد. براساس آماری که موسسه گالوپ از یک نظر سنجی در سال 1983 منتشر کرد تقریباً 50 درصد در آمریکا بر این باور بودند که اخلاق شغلی نسبت به 10 سال قبل تنزل داشته است.^1/12

دامنه و پیامدهای مسائل اخلاق در مدیریت

دامنه اخلاق در مدیریت بسیار گسترده است و موارد بسیار متنوعی را در بر می گیردکه به طور کلی می توان آنها را به سه دسته تقسیم کرد :

الف)امور کارکنان که خود موارد مختلفی همانند سیستمها و روشها ،رفتار با پرسنل ، شرایط محیط کار و غیره را در بر می گیرد.

ب)مشتریان ومصرف کنندگان که بیشتر امور مربوط به کمیت و کیفیت کالاهای تولیدی وموارد ایمنی وسلامت مصرف کنندگان از نکات مهم ان به شمار می رود.

ج)جامعه ونسل های آتی:از اهم مسائل این دسته امور مربوط به آلودگیهای محیط زیست و حفظ طبیعت ومنابع پایه است.

همچنین تصمیمات اتخاذ شده بر مبنای معیارهای اخلاقی ونیز رفتار های اخلاقی مدیران وسازمانها بسته به نوع تصمیم ، شرایط وموقعیت پیامدهای خاص خود را دارند.بعضی از پیامدهای نا مطلوب این تصمیم ها عبارتند از:

1. رعایت اصول اخلاقی در تصمیم گیری ممکن است زیانهایی به همراه داشته باشد
2. رعایت موازین اخلاقی ممکن است موجب تشدید تضاد وبروز تعارض احتمالی بین منافع کارکنان ، مشتریان و مصرف کنندگان ، عرضه کنندگان مواد ،صاحبان سهام و جامعه و دولت شود.
3. رعایت اصول اخلاقی ، تفکیک مسائل شخصی از مسائل سازمانی ومدیریتی را مشکل تر می سازد.

عوامل مؤثر در رفتار های اخلاقی مدیران

عوامل متعدد و گوناگونی ممکن است در تصمیم گیری و رفتار مدیران دخالت داشته باشدکه این عوامل گاهی رعایت اخلاقیات را تسهیل می کنند و گاه نیز مانع آن می شوند .در این مقاله با ذکر برخی از مدل هایی که این عوامل را ترسیم می کنندبه طور خلاصه به یکی ازآنها پرداخته می شود

1. مدل DAFT – مدل دوبرین – مدل رابینز – مدل رفتار بر اساس مدل عقلانی تصمیم

مدل رابینز^(1/13)

بر اساس این مدل سه دسته عوامل مؤثر در رفتار مدیریت وتعیین اینکه رفتار اخلاقی یا غیر اخلاقی است وجود دارد که هر کدام به نوبه خود تحت تأثیر محیط خارجی قراردارند.

رفتار مدیریت = فرهنگ سازمانی * متغیر های ساختاری * ویژگیهای فردی

1. ویژگیهای فردی:مثل ارزشهای شخصی قدرت درک خویشتن ، خود هدایتی در خود کنترلی
2. متغیر های ساختاری:مثل قوانین ومقررات رسمی ، اختیار وقدرت ، سیستم ارزیابی ، پاداش و جوایز ، فشارهای شغلی و ارتباطات
3. فرهنگ سازمانی متشکل از سه لایه زیرین (مفتهیم زیر بنائی) ، (ارزشها ، هنجارها،باورها ونگرشهای سازمانی) و فوقانی(علایم ونهادها والگوهای رفتاری) است واز نظام ارزشی جامعه نشأت می گیرد.دونکته در مورد فرهنگ سازمانی دارای اهمیت است:اول ،‌مفهوم ومحتوای فرهنگ که تبیین می کند چه رفتاری در داخل سازمان و حتی خارج از آن مناسب است یا مناسب نیست.دوم ، قدرت فرهنگ که نشانه تعداد اعضای متعهد به فرهنگ ومیزان تعهد به آن است.

 نتیجه گیری وپیشنهادات

بحث اخلاق در مدیریت در سال های اخیر از سوی جامعه تحقیق در عملیات مورد توجه قرار گرفته وبسیاری از محققین و دانشگاهیان تحقیق در عملیات بر آن تأکید نموده اند.اهمیت این بحث از آنجا نشأت می گسرد که تحقیق در عملیات به عنوان علمی است که ادعا می کند ابزارهایی را برای کمک به فرآیند تصمیم گیری فراهم می آورد و چون بسیاری از تصمیماتی که اخذ می شود ،‌می تواند به طور مستقیم وغیر مستقیم بر روی اقشار مختلف جامعه ، محیط زیست وطبیعت اثر گذار باشد و توسعه پایدار در آینده را رغم زند ،‌لذا اخلاق در مدیریت بیش از علوم دیگر حائز اهمیت است.

با ملاحظه ادبیات تحقیق ، اخلاق درتحقیق در عملیات هنوز در ابتدای راه است ونیازمند تحقیقات بشری بوده و زمینه های تحقیقاتی فراوانی برای آن قابل تصور است که برخی از آنها به عنوان پیشنهادات تحقیقاتی آتی در زیذآمده است :

1. کمک به تدوین استانداردها و کدهای اخلاقی برای این رشته علمی
2. نظرسنجی از خبرگان رشته تحقیق در عملیات در جهت استخراج ویژگی های اخلاقی در این رشته
3. تحقیقات بشر در زمینه روایی و ماندگاری مدل و تعیین اسناد پشتیبان مدل
4. تحقیق در خصوص پارامتر ها و ورودی های مدل های برنامه ریاضی که معمولاً قطعی فرض می شود و بکارگیری مفاهیم منطق فازی ، بهینه سازی استئار و احتمالات برای حل معضل استواری مدل
5. مدل سازی چالش های پیش روی تصمیم گیران در حوزه مسؤولیت های اجتماعی ،‌ آلودگی وبهروری سبز.
6. برنامه جامعه اخلاقی به منظور ایجاد تغییرات لازم در رفتار فردی ،‌گروهی وسازمانی به منظور انطباق با نظام ارزشی واستانداردهای اخلاقی تدوین شده وبه مورد اجرا گذاشته شود.
7. وضعیت موجود ونقاط قوت و ضعف آن برمبنای نظام ارزشی ، الگوهای مربوط واستاندارد های اخلاقی تبیین شود.
8. براساس نتایج مطالعات الگوها ونظام ارزشی جامعه استاندارد های اخلاقی ترسیم وتدوین شود.
9. ضرورت دارد مطالعه جامعی در این زمینه (اعم از بررسی سطوح فردی ،‌سازمانی وجامعه )صورت پذیرد.

  تهیه کننده: هاشم رمضانی – دانشجوی کلاس اخلاق حرفه ای